Liệt kê những sự kiện nổi bật về
chính trị, văn học và tôn giáo trong thời gian giữa hai giao ước
(Intertestamental period)
TĐ NGỌC HUỆ
HT CƠ ĐỐC LIÊN HIỆP TOÀN CẦU
Về mặt lịch sử, có khoảng hơn 400 năm bị gián đoạn
giữa thời Cựu Ước với Tân Ước, đó là từ thời Nêhêmi làm tổng trấn xứ Giuđê xây
lại đền thờ tại Jé-ru-sa-lem tới ngày Đức Chúa Jésus giáng sinh hay giai đoạn
giữa sách tiên tri Malachi và Mathiơ. Thời kỳ nầy cũng được gọi là thời gian im
lặng, vì không để lại dấu ấn tiên tri nào. Những thông tin chúng ta có được
thời kỳ này nhờ vào các tài liệu lịch sử. Trong giai đoạn này người Do thái
chịu ảnh hưởng của các thế lực lớn trong vùng, những
các sự kiện xảy ra lúc ấy đã đem lại cho dân Giuđa thời Chúa Jésus một hệ tư
tưởng rõ nét, cả về chính trị, văn học và tôn giáo qua các giai đoạn sau:
1/
Đế quốc Ba-tư:
Những sự kiện nổi bật về chính trị, văn học và tôn
giáo
a/ Về chính
trị: Năm 333 TC đế quốc Ba-tư xụp đỗ
trước sự tấn công của Alexander Đại đế (A-lịch-sơn Đại đế), ông là người Hy
Lạp.
b/ Văn học: Tiếng Hê-bơ-rơ là ngôn ngữ thờ phượng, tiếng A-ram
là ngôn ngữ thông dụng trong vùng.
c/ Tôn giáo:
* Tên
gọi Do Thái (Jew) trước kia chỉ dành để gọi dân xứ Gui-đa, nay được dùng để gọi
toàn thể con cái Y-sơ-ra-el, những người hồi hương không còn thờ lạy hình tượng
nữa.
*
Luật Môi-se xuất hiện
* Giáo
thuyết Pha-ri-si ra đời
*
Hình thức thờ phượng đơn giản hơn trước khi bị lưu đày: Họ tụ họp lại để cầu
nguyện, nghe đọc và giảng Luật pháp, không dâng của lễ.
*
Tòa Công luận (Sanhedrin) hình thành với 70 Trưởng lão. Hội đồng này tư vấn cho
thầy lế lễ. Việc này nói lên tầm quan trọng về mặt chính trị của chức thượng
tế, có lợi ích cho kẻ thống trị nên người Ba-tư trao quyền cai trị cho thầy tế
lễ thượng phẩm.
2/ Đế quốc Hy-lạp:
a/ Về chính
trị:
* Năm
336 TC, Alexander Đại đế lên ngôi cai trị Hy-lạp và đánh bại người Ba-tư trong
trận Issus năm 333 TC.
* Năm
330 TC, toàn đế quốc Ba-tư rơi vào tay Alexander Đại đế, về sau ông bành trướng
đế quốc của ông sang tận Ấn độ.
* Năm
323 TC, Alexander Đại đế băng hà (chưa đầy 30 tuổi). Sau đó, đế quốc của ông bị
phân chia thành bốn vương quốc (khoảng 315 TC): (1) Ma-xê-đoan, (2) Ba-tư, (3)
Sy-ri và Lưỡng hà, (4) Ai Cập và cực Nam
*
Từ năm 323 – 198 TC, miền Nam
xứ Palestine
b/
Văn học: Văn hóa Hy-lạp xâm nhập rộng rãi trong xứ Palestine
Alexander Đại đế (356 – 323 TC) là học trò của
Aristotle, khi đem quân đánh chiếm tới đâu, ông đều đem các học giả để ghi chép
địa lý, phong tục của các nơi ông chinh phục. Ông chủ trương cho duy trì văn
hóa cổ truyền của các dân tộc, tuy nhiên ông cũng cho bành trướng văn hóa
Hy-lạp, Hy-lạp hóa thế giới (Hellenism), nhờ đó, tiếng Hy-lạp trở thành thứ
ngôn ngữ quốc tế. Khi triết lý và văn hóa của người Hy-lạp về cách sống, thương
mại, giáo dục, kiến trúc … được truyền bá cho các nước, các rạp hát, vận động
trường được xây dựng khắp nơi. Có một trung tâm văn hóa nổi tiếng, có thư viện
chứa hơn 500.000 quyển sách, nơi Euclid tìm ra các định lý hình học phẳng, nơi
Archimède tìm ra sức đẩy của nước [1].
Các thành phố lớn thu hút các di dân từ khắp nơi đến cư ngụ. Sau khi Alexander
băng hà, dù đế quốc bị chia cắt nhưng các hoàng đế tiếp theo vẫn tiếp tục phong
trào Hy Hóa.
c/ Tôn giáo:
* Dân
Do thái tại Ai cập đông hơn dân Do thái tại Palestine
* Vua
Ptolemy Philadelphus bảo trợ việc dịch Cựu Ước sang tiếng Hy-lạp, Bản Bảy mươi
(Septuagint) do 70 dịch giả dịch. Đây là bản Kinh Thánh mà người Do thái tản
lạc dùng, các trước giả Tân Ước cũng quen thuộc với bản này.
3/ Cuộc khởi nghĩa của anh em Mác-ca-bê:
a/ Về chính
trị:
* Năm
198 TC, xứ Palestine
* Sách
Đa-ni-el 8:23 có nhắc đến một vua có “bộ mặt hung dữ” cầm quyền đó là vua
Antiochus IV, tên ông vua này đã trở thành biểu tượng của sự gian ác.
* Vua
Antiochus IV cho dâng con heo lên bàn thờ trong đền thờ Do thái giáo khiến
người Do thái bất mãn. Thầy tế lễ Ma-ta-thia (Mattathias) thuộc dòng họ
Hasmonaean đã giết một sỹ quan Sy-ri, cuộc khởi nghĩa chống Sy-ri nổi dậy.
*
Năm 166 TC Ma-ta-thia qua đời, người con trai thứ ba của ông là Gui-đa
Mác-ca-bê hay Gui-đa Búa lên nắm quyền lãnh đạo đã đẩy lui quân Sy-ri.
b/ Tôn giáo:
*
Sách Đa-ni-el 11:31 “Sự gớm ghiết làm ra sự hoang vu”, do vào năm 167 TC, khi
đang trên đường đánh Ai Cập, về ngang Jé-ru-sa-lem, vua Antiochus IV hay tin
hành động xấu xa của các thầy tế lễ, ông dẹp đền thờ Do thái giáo và ông cho
vây đền thờ dựng thần Zeus trong đền thờ và cho dâng một con heo trên bàn thờ
làm của lễ thiêu
* Lễ
Khánh thành đền thờ: Với loạt chiến công khó tin, Gui-đa Mác-ca-bê chiến thắng
quân Sy-ri, nên ngày 25, tháng Kít-lơ của người Do thái, năm 165 TC, đền thờ
được tẩy uế và phục hồi các của lễ hằng dâng tại Jé-ru-sa-lem. Ngày này trở về
sau trở thành Lễ Khánh thành đền thờ.
4/
Các con trai của Ma-ta-thia:
Về chính trị:
*
Năm 161 TC Gui-đa Mác-ca-bê tử trận, Giô-na-than là con út đứng lên lãnh đạo.
* Sy-ri
có nhiều xáo trộn do Đê-mê-triu (Demetrious) và Alexander Balas, lạm xưng là
con trai của vua Antiochus IV tàn ác tranh quyền nối ngôi vua. Cả hai đều muốn
tranh thủ sự hậu thuẩn của các lãnh tụ dòng họ Mac-ca-bê. Alexander đến trước
để bổ nhiệm Giô-na-than làm “Thầy Tế lễ Thượng Phẩm Toàn Quốc.”
*
142 TC, Giô-na-than bị tướng Trypho của Alexander Balas gài bẫy và giết chết.
* Si-môn
là người con cuối cùng của Ma-ta-thia lên nối nghiệp, ông có tài lãnh đạo khiến
dân Do thái ngày càng thịnh vượng.
*
Năm 135 TC, thời kỳ hưng thịnh của Si-môn chấm dứt vì ông bị con rễ là Ptolemy mưu sát.
Về văn học và tôn giáo trong thời kỳ này không có gì
nổi bật.
5/ Các
con cháu của Mác-ca-bê:
A/ John Hyrcanus
(135 – 105 TC):
a/ Về chính trị:
* Thế
lực Do thái mạnh, bành trướng về phía Bắc, phía Nam
* Dân
Ê-đôm ở miền Nam
* John
Hyrcanus lúc đầu thiên về phía người Pha-ri-si nhưng về sau ông lại theo phái
Sa-đu-sê.
b/ Văn học: Văn hóa Hy-lạp ảnh hưởng rộng rãi trong giới quí tộc
và thầy tế lễ. Nói như vậy cũng đồng nghĩa với việc họ chấp nhận việc để văn
hóa Hy-lạp đi vào đời sống của họ như: Lấy tên Hy-lạp, chấp nhận trường phái
triết học Hy-lạp, các thần của Hy-lạp …
c/ Tôn giáo:
*
Si-môn chết, con trai ông là John Hyrcanus lên kế vị làm thầy tế lễ thượng
phẩm.
* Trong
cuộc Bắc tiến, thành phố Si-chem và đền thờ của người Sa-ma-ri trên núi
Ga-xi-rim bị phá hủy, điều này làm trầm trọng thêm mối thù của người Do thái và
Pha-ri-si.
*
Hình thành phái Sa-đu-sê: Lúc này giai cấp quí tộc và gia tộc thầy tế lễ theo
khuynh hướng Hy-lạp hóa, trở thành phái Sa-đu-sê.
*
Hình thành phái Pha-ri-si: Phái Chasidim trở thành phái Pha-ri-si muốn tuân thủ
luật pháp.
B/
Alexander Jannaeus (104 – 78 TC):
Về chính trị:
* Giai
đoạn này đánh dấu sự suy tàn của dòng quý phái là gia đình Mat-ta-thia, đất
nước do Alexander Jannaeus cai trị, đầy nội loạn, trong đó có cuộc nội chiến
giữa phái Pha-ri-si và Sa-đu-sê; ông là con của John Hyrcanus (băng hà năm 105
TC).
*
Hình thức xử tử đóng đinh vào thập tự giá ra đời khi kết thúc cuộc nội chiến.
* Cuộc
bạo loạn tại Jé-ru-sa-lem, Alexander đã ra lịnh đóng đinh tám trăm lãnh tụ của
phái Pha-ri-si.
C/
Nội chiến và loạn lạc (78 – 65 TC):
Về chính trị: Năm 78 TC, Alexander Jannaeus băng hà, vợ góa của
ông là Alexandra cai trị khá khôn ngoan. Alexandra lập Hyrcanus là trưởng nam
làm thầy tế lễ thượng phẩm. Khi bà qua đời, Aristobulus là con trai thứ vốn
hiếu chiến và táo bạo đã cướp chính quyền tại xứ mình để tiếm ngôi.
Đế quốc La-mã xuất hiện.
Về tôn giáo: Bà Alexandra lập Hyrcanus là trưởng nam làm thầy tế
lễ thượng phẩm. Tuy nhiên, ông này là người nhu nhược lại nhiều tham vọng
6/
Đế quốc La-mã xuất hiện:
Hoàng đế Au-gút-tơ (63 TC – 14 SC) đã xây dựng một nền
quân chủ bằng cách đặt ra thể chế công dân La-mã (công dân hạng nhất – fist
citizen). Để tiện việc thông tin, di chuyển hàng hóa, quân đội, đế quốc xây dựng
hệ thống đường bộ, hải cảng, các thuyền vận tải lớn (Phao Lô đã đi theo thuyền
này tại cảng My-ra xứ Ly-si – CV 27:6). Về phương diện hành chánh, đế quốc cho
các thành, các địa phương tự trị, nơi cần yếu mới có tổng đốc La-mã. Điều đặc
biệt là người La-mã thì cai trị đế quốc nhưng văn hóa và ngôn ngữ phổ thông là
tiếng Hy-lạp. Nhờ giao thông thuận tiện, chung một ngôn ngữ nên đây là điểm
thuận lợi cho công cuộc truyền giáo sau này.
Năm 65 TC, đại tướng La-mã là Pompey đi chinh phục
Đông phương; phó tướng Scaurus kéo quân đến Đa-mách. Hai anh em Hyrcanus và
Aristobulus đều sai sứ cầu viện La-mã.
A/
Pompey:
Chính trị:
*
Scaurus ủng hộ Aristobulus; năm 63 TC Pompey đến Jé-ru-sa-lem, ông ủng hộ
Hyrcaunus. Ông vây Jé-ru-sa-lem ba tháng và giết 12.000 người Do thái,
Jé-ru-sa-lem thất thủ.
* Pompey cho Hyrcanus làm vua chư hầu chỉ cai trị xứ Gui-đê. Nền độc lập
của Do thái bị mất
Tôn giáo:
Nơi Chí thánh trống rỗng khi Pompey tò mò vào để xem.
Pompey cho Hyrcanus làm thầy tế lễ thượng phẩm và gọi là “etnarth” vua chư hầu chỉ cai trị xứ Gui-đê mà thôi. Pompey xem chức thầy tế lễ thượng phẩm như một địa vị chính
trị mà ông có quyền bổ nhiệm nhưng đối với người Do Thái tin kính chức thầy tế
lễ vốn là thiêng liêng việc làm nầy là một tội lỗi chống lại Đức Chúa Trời.
B/ Antipater làm tổng đốc:
* Năm 47 TC, Antipater được ban cho quyền công dân La-mã, được bổ
nhiệm làm tổng đốc xứ Gui-đê. Julius Caesar tỏ ra ưu ái dân Do thái nên đã miễn
thuế cho họ, cho được tự do tôn giáo, cho xây lại vách thành Jé-ru-sa-lem mà
Pompey đã phá hủy, Caesar băng hà năm 44 TC.
* Năm
45 TC, Antipater bị đầu độc, tuy nhiên ông cũng đã kịp thời bổ nhiệm cho con
mình là: Phasael làm tổng đốc Jé-ru-sa-lem và Hê-rốt làm tổng đốc xứ Ga-li-lê,
đây chính là vị vua Hê-rốt Đại đế cai trị khi Chúa Jésus giáng sinh.
C/
Hê-rốt Đại đế:
Chính trị: Ông là người có tài tổ chức. Trong đời ông cai trị
Sê-sa Au-gút-tơ ra chiếu chỉ lập sổ dân trong khắp thiên hạ. Ma-ri và
Giô–sép phải trở về Bết-lê-hem để khai
tên mình vào sổ. Khi các bác sĩ đến tìm Vua dân Gui-đa, Hê-rốt hoảng hốt ra
lệnh giết chết hết trẻ em từ hai tuổi trở xuống tại Bết-lê-hem. Tuy nhiên, việc
làm tàn ác này với mục đích giết chết Chúa Jésus đã thất bại.
Tôn giáo: Hê-rốt cho xây lại đền thờ, đền thờ này nguy nga hơn
đền thờ do Sa-lô-môn xây.
7/ NGƯỜI DO
THÁI:
Do thái giáo (Judaism) không còn là tinh thần quốc gia
mà là niềm tin tôn giáo, bối cảnh lịch sử, xã hội đã góp phần thay đổi cung cách
thờ phượng. Trong Do thái giáo có nhiều khuynh hướng khác nhau, đa số không
muốn bị đồng hóa trong văn hóa mới, họ muốn theo luật pháp Môi-se.
Văn chương “mạt thế” (apocalypticism) dần dần thịnh
hành, với các đặc tính sau: - Thế giới hiện tại không thể cứu vãn được. – Đời
này sẽ bị xụp đỗ và thay thế bởi một thế giới mới. – Chúa sẽ phục sanh và ban
thưởng cho người trung tín. – Các cấp bực thiên sứ chiến tranh chống lại kẻ thù
của Chúa.
NHỮNG THÀNH
PHẦN TÔN GIÁO CỦA NGƯỜI DO THÁI[2]:
1/ Phái
Sa-đu-sê: Nhóm người này vừa bảo thủ,
vừa truyền thống, thuộc tầng lớp tế lễ và người giàu trong xã hội. Họ cộng tác
với người La-mã, người ta ít biết đến tín ngưỡng của phái này. Tuy nhiên, quan
điểm truyền thống cho rằng họ chỉ nhìn nhận Luật pháp Môi-se, Kinh Thánh có
thẩm quyền tức là Ngũ Kinh hay Toral. Do Toral không nói rỏ ràng niềm tin về sự
phục sinh nên người Sa-đu-sê bát bỏ niềm tin này. Đồng thời không chấp nhận
niềm tin liên hệ đến Đấng Mết-si-a của người Do thái trong thế kỷ thứ nhất. “Người Sa-đu-sê quyết rằng không có sự sống
lại, cũng không có thiên sứ, thần chi hết, còn người Pha-ri-si lại nhận cả hai
điều tin ấy” (CV 23:8).
2/
Phái Pha-ri-si: Người Pha-ri-si không giống như phái Sa-đu-sê, họ không
thuộc tầng lớp thầy tế lễ giàu có lúc nào cũng muốn duy trì hiện tại để hưởng
vinh hoa của đời này. Họ không liên quan đến việc chính trị, họ chiếm số đông
hơn phái Sa-đu-sê trong đó đa số là các học giả và giáo sư Cựu Ước. Họ không
phải là những người bảo thủ về Kinh Thánh cũng như giáo lý, ngược lại họ cởi mở
đối với sự phát triển của luật pháp và giáo lý, do tư tưởng của người Pha-ri-si
có phần linh hoạt trong cách hiểu ý nghĩa của luật pháp và đền thờ, đôi lúc họ
được xem như là phong trào khoáng đạt/ tự do. Họ tranh luận rằng sự thanh sạch
tại đền thờ không chỉ dành riêng cho các thầy tế lễ, mà sự thanh sạch tôn giáo
dành cho tất cả mọi người Do thái trong đời sống hàng ngày. Phái này nổi tiếng
chính thống, tin Cựu Ước, dạy về sự sống lại và phán xét cuối cùng, công nhận
sự hiện hữu của thiên sứ và các thần linh. Mặc dù
trong Tân Ước cả người Pharisi lẫn người Sađusê đều tố cáo lẫn nhau, nhưng họ
có một điểm chung là cùng chống lại Chúa Giêxu. Phái Pha-ri-si bị Chúa Jésus
lên án không phải vì mất chính thống mà vì nhấn mạnh điều không quan trọng mà
quên đi điều thiết yếu trong Luật pháp (Mat 23:23).
3/
Phái Essenes: Phái Essenes không được nêu tên trong Kinh Thánh Tân Ước, họ
sống cùng thời với Chúa Jésus tại Palestine Qumran là một
trong những cộng đồng như vậy. Phái Essenes có nhiều điểm tương đồng với
Cơ-đốc-giáo, tuy nhiên cũng có điểm khác biệt như: Phái Essenes cho rằng chỉ có
số ít người được chọn mới vào được Nước Đức Chúa Trời, Kinh Thánh ứng nghiệm
trong cộng đồng của họ trong khi Cơ-đốc-giáo tin rằng Kinh Thánh ứng nghiệm
trong đời sống, sự chết và phục sinh của Chúa Jésus...
4/
Phái Xê-lốt (Zealots): Ít được biết đến, họ là những người có tinh thần quá
khích, có phần cực đoan, với chủ trương là “ám sát” bất cứ ai tin vào thứ luật
mà họ chống.
5/
Phái triết Thuyết thứ tư (Fouth Philosophy): Có niềm tin giống người
Pha-ri-si. Họ coi Chúa là lãnh đạo, là chủ đuy nhất. Thế nên họ sẳn sàng chết
chứ không gọi ai là chúa, là chủ.
6/
Người bình dân không theo nhóm nào:
Đây là những con chiên lạc mất của nhà Y-sơ-ra-el (Mat 10:6), chiên không có
người chăn (Mác 6:34) mà Chúa tìm. Đây là những người theo Đức Chúa Jésus.
7/
Người Sa-ma-ri: Kinh Thánh của họ chỉ có Ngũ Kinh, thờ phượng Chúa mà còn
thờ các thần khác nữa (II Các Vua 17:29,33). Họ không được dự phần xây dựng đền
thờ trong thời E-xơ-ra (E-xơ-ra 4:3), thay vào đó họ xây đền thờ riêng tại núi
Ghe-ri-xim. Người Sa-ma-ri họ là những người không thuần Do thái, lý do là vùng
Sa-ma-ri là vương quốc của Y-sơ-ra-el xưa, bị người A-sy-ri phá hủy năm 772 TC,
khi đó các vua A-sy-ri đem các dân ở nước khác tới ở, tạo thành sự pha tạp
giống nòi. Do tinh thần tự tôn dân tộc cao người Do thái rất xem thường người
Sa-ma-ri vì là giống người lai tạp, nên sự thù hận giữa hai dân tộc rất lớn.
Giữa lúc các hoàng đế La-mã cai trị
hầu hết những miền có dân cư trên đất, thì tại một thị trấn nhỏ xứ Palestine,
một người ra đời làm thay đổi cục diện thế giới, đó là Chúa Jésus ở Na-xa-rét.
Đây không là sự kiện bất ngờ mà là kết quả của sự chuẩn bị của Thượng đế (Gal
4:4) như:
*
Cuộc chuẩn bị cho Người Do thái: Đức Chúa Trời chọn Do thái làm nước Thầy tế lễ,
một dân thánh (Xuất 19:6) làm sứ giả của Ngài cho các dân tộc. Về tôn giáo thờ
Độc thần là Đức Chúa Trời và Luật pháp của Ngài.
*
Cuộc chuẩn bị người Hy-lạp: Một ngôn ngữ cho toàn thế giới, dù đây là tham vọng
của Alexander đại đế (334 – 323 TC) chinh phục cả Cựu thế giói như cơn lốc, ông
đã lập tiếng Hy-lạp làm ngôn ngữ chung. Ảnh hưởng của ngôn ngữ Hy-lạp rất lớn,
đã cung cấp phương tiện truyền bá sứ điệp Cơ-đốc, các Sứ đồ giảng dạy bằng
tiếng Hy-lạp và Tân Ước viết bằng tiếng Hy-lạp.
*
Cuộc chuẩn bị người La-mã: Người La-mã nổi tiếng về việc duy trì luật pháp và
trật tự với các tổng trấn, tạo được thời kỳ hòa bình dưới triều Sêsa Augúttơ
(Augustus) . Hệ thống đường giao thông đi lại dễ dàng. Ngoài ra cũng có tiêu cực:
suy đồi luân lý, tôn giáo hình thức, thiếu sức sống, có phái huyền bí giao
thông với các thần linh…, tạo niềm khát khao về sự cứu chuộc.
Khi Ngôi Lời trở nên xác thịt, Ngôi
Lời đã nhập thể trong một bối cảnh phức tạp của thực tại xã hội, văn hóa, chính
trị, kinh tế và tôn giáo. Trong khung cảnh đó, trong thời điểm đó, dân Do Thái
nói riêng và nhân loại nói chung đang khao khát một Đấng Cứu Tinh và Đức Chúa
Trời thành người. Bất
cứ một người Do Thái nào cũng mong chờ sự ra đời của Đấng Mết-si-a. Sách Mathiơ
là nhịp cầu giũa Tân Ước và Cựu Ước, nối kết các lời tiên tri với sự ứng nghiệm
trong Chúa Jésus: Cựu Ước tiên tri về Đấng Mết-si-a và đây Ngài đã đến rồi.
Bài
viết có tham khảo SGK, Viện UUC, Tìm hiểu Tân Ước, bài 1 & 2.
TĐ
NGỌC HUỆ
HT
CƠ ĐỐC LIÊN HIỆP TOÀN CẦU
Không có nhận xét nào:
Đăng nhận xét
Lưu ý: Chỉ thành viên của blog này mới được đăng nhận xét.